پرکامبرين (Precambrian)

پرکامبرين نخستين ائون ((Eon زمين‎شناسى است و از نظر تاريخ کره زمين، پيش از دوره کامبرين قرار دارد. جداى از پرکامبرين، واژه‎هاى حيات اوليه ((Protozoic ، بى حيات ((Azoic ، آغاز حيات Eozoic)) ، قديمى‎ترين حيات (Archeozoi) ، حيات ناشناخته ((Angustozoic ، حيات پنهان ( (Crypotozoicنام‎هاى ديگرى است که به اين ائون داده‎اند که از ميان آنها آرکئوزوييک براى بخش قديمى و پروتروزوييک براى بخش جديدتر قابل قبول‎تر است.

مرز زيرين پرکامبرين بايد هم‎زمان با پيدايش زمين (4600 ميليون سال) باشد. ولى، با توجه به اين که از 700 ميليون سال اوليه تاريخ زمين اطلاعى در دست نيست، ‌به طور معمول آغاز آرکئوزوييک را مى‎توان 3800 ميليون سال پيش دانست که معادل هفت هشتم طول  تاريخ زمين است.

در مورد مرز بالاى پرکامبرين نيز اتفاق نظر وجود ندارد. ديرينه‎شناسان پيدايش نخستين جنس از تريلوبيت ‎اولنلوس (Olenellus)را پايان پرکامبرين و آغاز کامبرين دانسته‎اند. در نمودارهاى تهيه شده توسط مجامع بين‎المللى، مرز بالاى پرکامبرين با سن 570 ميليون سال مشخص مى‎شود، ولى در آخرين نمودار تهيه شده توسط IUGS  و يونسکو عدد 540 ميليون سال را پذيرفته‎اند.

يکى از رويدادهاى زمين‎ساختى عمده و سرنوشت‎ساز ايران، حرکت‎هاى کوهزايى است که با رخداد کاتانگايى ( (Katanganدر قاره گندوانا و يا رخداد بايکالى (Baikalian)  در قاره اوراسيا قابل قياس است.

سن‎سنجى سنگ‎هاى پرکامبرين ايران به روش پرتوسنجى، به ويژه شواهد سنگى و حتى زيستى گوياى آن است که کوهزايى ياد شده (کاتانگايى) در زمان پروتروزوييک پسين و به احتمالى در فاصله زمانى دو آشکوب ريفئن (Riphean) و وندين (Vendian) روى داده است. پيامدهاى کوهزايى وابسته به اين رويداد سبب شده تا بتوان همه سنگ‎هاى پرکامبرين ايران را به دو گروه بزرگ تقسيم کرد. گروه نخست مجموعه‎هاى دگرگون و دگرشکل اند که به طور عموم از آنها به عنوان پى‎سنگ پرکامبرين (Precambrian Basement)  ايران ياد مى‎شود و در زير ناپيوستگى کاتانگايى قرار دارند. گروه دوم بيشتر رديف‎هاى کنار قاره‎اى هستند که پس از رخداد کاتانگايى انباشته شده و سنگ‎هاى پرکامبرين پسين (Late Precambrian) نام دارند.

سنگ‎هاى قديمى‎تر از پرکامبرين پسين ايران، به لحاظ نبود و يا کمبود آثار حياتى قابل استناد و به ويژه تأثير فرآيندهاى دگرگونى و دگر شکلى، با ابهام توصيف شده‎اند. به گونه‎اى که مقايسه و هم‎ارزى آنها در نقاط مختلف دشوار است. با اين حال، در نقاطى که تأثير فرآيندهاى کوهزايى کمتر بوده، نتايج پرتوسنجى سنگ‎ها، نشانگر سن 600 تا 1000 ميليون سال است. با استناد به نتايج پرتوسنجى مى‎توان نتيجه گرفت که بخش درخور توجهى از پى‎سنگ پرکامبرين ايران، سن نوپروتروزوييک دارد. به گفته ديگر، وجود هسته‎هاى قديمى آرکئن در ايران، پرسش‎آميز است.

در بيشتر ايران، سنگ‎هاى پرکامبرين متشکل از سنگ‎هاى رسوبى – آذرين دگرگون شده و يا نادگرگونى با خاستگاه قاره‎اى است. پژوهش‎هاى زمين‎شناسى انجام شده در ناحيه انارک نشان مى‎دهد که در اين ناحيه و شايد در بعضى نقاط ديگر، مجموعه‎هاى افيوليتى با خاستگاه اقيانوسى وجود دارد که ممکن است به سن پرکامبرين باشند. افزون بر دو نوع پوسته قاره‎اى و اقيانوسى، مى‎توان توده‎هاى نفوذى آذرين و هم رديف‎هاى خروجى آنها را که هم‎زمان با سخت شدن پى‎سنگ و يا پس از آن شکل گرفته‎اند، نوع سوم سنگ‎هاى پرکامبرين ايران دانست. بدين‎سان مى‎توان سنگ‎هاى پرکامبرين ايران را به سه دسته بزرگ زير، با سه خاستگاه متفاوت تقسيم کرد (هوشمندزاده و همکاران، 1368).

1- پوسته‎هاى اقيانوسى

2- پوسته‎هاى قاره‎اى که ممکن است دگرگون (قديمى) و يا نادگرگون (جديدتر) باشد.

3- سنگ‎هاى ماگمايى درونى و بيروني.