افيوليتهای زاگرس

الف) افيوليت‌هاي زاگرس در امتداد و در بلافصل جنوب باختري راندگي اصلي زاگرس، دو بخش پهن و جدا از هم از مجموعة افيوليتي – راديولاريتي رخنمون دارد. هر بخش به شكل كماني با تحدب به طرف جنوب باختري است: يكي كمان پشت‎كوه در كرمانشاه (برو، 1970)، و ديگري كمان فارس در نيريز (ريكو، 1971). از نظر تركيب و ساخت افيوليت‎هاي كرمانشاه و نيريز، با مجموعة افيوليتي – راديولاريتي كوه‎هاي عُمان و با افيوليت‎هاي حاشية عربستان، شباهت زياد دارند. به سخن ديگر، دو كمان افيوليتي كرمانشاه و نيريز، بخشي از نوار افيوليتي به طول تقريبي 3000 كيلومتر است كه به طور ناپيوسته از سوريه شروع و پس از گذر از جنوب تركيه و زاگرس به عُمان مي‎رود. اين نوار كه به صورت يك كمان در امتـداد راندگي‎هـاي ميان دو صفحة عربستان و صفحة ايران قرار دارد، به وسيلة ريكو (b 1971)، مطالعــه و به آن هـلال افيوليتي حاشية عربستانCroissant Ophiolitique Peri Arabe نام داده شده است. ولي اشتوكليـــن (1977)، براي آن نام نــوار افيوليتـــي محوري بيرونــيOuter Axial Ophiolitic Belt را انتخاب كرده است.

مجموعة افيوليتي موجود در نوار زاگرس – عمان شامل توالي به نسبت منظم و ثابتي از سنگ‎هاي خرد شده و فلسيImbricated است كه رديف‎هاي رسوبي در زير و كمپلكس‎هاي افيوليتي، اغلب، بر روي آنها مي‎نشيند. در حدفاصل اين دو، يك آميختگي مشخص ديده مي‎شود كه اغلب شامل قطعات بزرگي از سنگ‎آهك به صورت قطعات بيگانه است.

به رغم شباهت ساختاري و سنگي با عُمان، مقايسة افيوليت‎هاي زاگرس با ايران مركزي نشانگر چهار تفاوت عمده است:
1- در نوار افيوليتي زاگرس، رسوبات آهكي تخريبي و توربيدايت به فراواني يافت مي‎شود در حالي كه همراهان رسوبي آميزه‎هاي رنگين ايران مركزي، بيشتر از نوع شيل، توف و آهك‎هاي پلاژيك است.
2- در آميزه‎هاي رنگين ايران مركزي، سنگ‎هاي اسپيليتي و ديابازي نقش مهمي دارند، در حالي كه در افيوليت‎هاي زاگرس، مقدار اين سنگ‎ها ناچيز است.
3- در افيوليت‎هاي زاگرس، سنگ‎هاي رسوبي سن پالئوزوييك و مزوزوييك دارند . به هرحال جوان‎تر از تورونين نيستند. در صورتي كه همراهان رسوبي ملانژهاي ايران مركزي و خاور ايران بيشتر داراي سنگواره‎هايي به سن سنونين تا ماستريشتين مي‎باشند.
4- در نوار زاگرس، ناوه، پيش از ماستريشتين يا حداكثر اوايل مايستريشتين بسته شده است. در صورتي كه بسته شدن ناوه در كمربند افيوليتي ايران مركزي و خاور ايران در اواخر ماستريشتين يا پالئوسن بوده است.
- افيوليت‎هاي كرمانشاه در ناحيــة كرمانشاه، سنگ‎هاي افيوليتــي به ويـژه در ناحيــة صحنه و هرسين رخنمـون دارند و «افيوليت‎هاي صحنه – هرسين» نامگذاري شده‎اند (برو، 1970). كمان افيوليتي صحنه – هرسين شامل سه برونزد جداگانه است:
- نخستين برونزد در شمال خاور كرمانشاه (ناحية صحنه) قرار دارد كه متشكل از سنگ‎هاي اولترابازيك دانه‎اي (كوموليت)، پريدوتيت، هارزبورژيت و پيروكسنيت است كه ابتدا با سنگ‎هاي گابرويي و سپس با گدازه‎ پوشيده مي‎شوند. اين مجموعه اثري از آميختگي ندارد.
- دومين برونزد در جنوب خاوري مجموعة قبلي، يعني در ناحية اُرگانا رخنمون دارد. برخلاف برونزد قبلي، اين بخش به شدت تكتونيزه است. در اين مجموعه، سنگ‎هاي اولترابازيك با فلس‎هاي آهكي و راديولاريتي همراهند كه در نتيجة عملكرد فشارهاي زمين‎ساختي با يكديگر مخلوط شده‎اند.
- سومين برونزد، در ناحية هرسين متشكل از يك تودة سرپانتينيت است كه در آن ورقه‎هايي از آهك‎هاي دوباره تبلور يافتة زيستي آواري به احتمال متعلق به ترياس وجود دارد.
- افيوليت‎هاي نيريز مطالعات مناطق افيوليتي – راديولاريتي نيريز (ريكو، 1974) و عُمان (گلني و همكاران، 1973)، نشانگر آن است كه در اين نواحي، جداشدگي پوسته و ايجاد فرونشست درون قاره‎اي، در زمان ترياس صورت گرفته است. اين زمين‎شناسان (ريكو،گلني) فسيل‎هاي اواخر ترياس را به عنوان قديمي‎ترين بقاياي حياتي در راديولاريت‎هايي كه تصور مي‎شود در اين ناوه نهشته شده گزارش كرده‎اند. به همين رو، پذيرفته شده كه مجموعه‎هاي افيوليتي – راديولاريتي زاگرس – عُمان در نوعي ناوه اقيانوسي حاصل كافتي شدنRiftingو يا سراشيبي زياد شكل گرفته‎اند، ولي در بارة سن و اندازة اين ناوه و چگونگي تشكيل و سازوكار آن عقايد متفاوتي وجود دارد.
راديولاريت‎هاي نيريز (سازند پيچكون)، شامل چرت‎هاي راديولاريتي است كه با آهك‎هاي آشفتة (توربيدايت) پُر فسيل همراه هستند. اين رسوبات راديولاريتي، با همبري مبهم، آهك‎هاي كم عمق كرتاسة بالايي، را مي‎پوشانند. راديولاريت‎هاي موردنظر به فراواني داراي سنگواره‎هاي پالئوزوييك و به احتمال مزوزوييك‎ هستند و به ظاهر فسيل‎هاي جوان‎تر از تورونين ندارند.قرار داشتن آهك‎هاي كرتاسة بالا در زير و راديولاريت‎هاي داراي فسيل‎هاي كهن‎تر در بالا، دو امكان زير را پيشنهاد مي‎كند.
1- فسيل‎هاي موجود در راديولاريت‎ها بر جا بوده و حمل شده نيستند.
2- بيشتر فسيل‎هاي موجود در راديولاريت‎ها و آهك‎هاي آشفته حمل شده و تخريبي هستند.
در صورت برجايي فسيل‎ها، ناگزير بايد پذيرفت كه راديولاريت‎ها نابرجا هستند كه اين خودراندگيNappe و جابه‎جايي‎هاي افقي به طول صدها كيلومتر را مطرح مي‎كند، همچنين بايد وجود يك ناوه را، دست كم از ترياس پيشين پذيرفت و قبول كرد كه گودي مذكور از محل رسوبات امروزي آن دورتر بوده است.در صورتي كه فسيل‎هاي موجود در راديولاريت‎ها تخريبي و حمل شده باشند، در آن صورت بايد پذيرفت كه راديولاريت‎ها در موقعيت چينه‎شناسي طبيعي بوده و در حاشية پايين‎روندة كم‎عمق سكوي عربستان و در زمان كرتاسة پسين تشكيل شده‎اند.
نظرية برجاييAuthocthony راديولاريت‎ها، بيشتر بر اساس ويژگي يوژئوسينكلايني فرض شده براي زاگرس و عُمان است. بنابراين از نظر فالكن (1967) و اشتوكلين (1968)، راديولاريت‎ها در يك ناوة بين قاره‎اي با فرونشست شديد، در كنارة سپر عربستان، در زمان كرتاسة پسين نهشته شده‎اند و سپس افيوليت‎ها در درون آنها جايگير شده‎اند.
صرف‎نظر از نحوة جايگيري، برجايي و يا نابرجايي راديولاريت‎ها و افيوليت‎ها، تمام پژوهشگران در اين نظر هم عقيده‎اند كه اين كار درآشكوب كامپانين يا اوايل ماستريشتين به پايان رسيده است، چرا كه سنگ‎آهك‎هاي كم عمق ماستريشتين (سازند تاربور) به طور دگرشيب و پيش‎رونده اين سنگ‎ها و ساختار‎ها را ‎پوشانده‎اند. لذا، پذيرفته شده كه از آن زمان (پيش از ماستريشتين) صفحه‎هاي قاره‎اي عربستان و ايران بار ديگر به هم پيوسته و با باريكه‎اي از پوستة اقيانوسي به يكديگر جوش خورده‎اند.
سن افيوليت‎هاي زاگرس مسئلة شكل، شيوة جايگيري و به ويژه سن مجموعه‎هاي افيوليتي زاگرس، هنوز به خوبي روشن نيست. افيوليت‎هاي زاگرس به صورت صفحه‎هاي توده‎اي بزرگ، راديولاريت‏‎ها را مي‎پوشاند. همبري بين مجموعة رسوبي و توده‎هاي افيوليتي به طور معمول به صورت باريكه‎اي از آميزه‎هاست كه در آنها قطعات بيگانه پرمو – ترياس وجود دارد. اين قطعات بيگانة آهكي ارتباط اصلي بين سنگ‎هاي مختلف موجود در اين ناحيه را پيچيده كرده است. فسيل‎شناسي، مدارك و شواهد كمي در تعيين سن افيوليت‎ها ارائه مي‎كند و به نظر مي‎رسد كه افيوليت‎ها سن كرتاسة پسين د‎ارند و اين تنها به دليل عضوهاي انتهايي فاز بازالتي (گدازه‎هاي بالشي و برش‎هاي توفي) است كه به ندرت در برخي مواقع با راديولاريت‎ها و شيل‎هاي سيليسي و آهك‎هاي پلاژيك به طور بين لايه‎اي قرار گرفته‎اند. آلمن و پيتر (1972)، با استفاده از روش پتاسيم – آرگون، سن توف‎هاي سازند هواسينا عُمان را حدود 6 ± 96 ميليون سال تعيين كرده‎اند. به احتمال اين سن براي افيوليت‎هاي زاگرس نيز درست است. گفتني است كه اگرچه سن عمومي افيوليت‎هاي زاگرس كرتاسة پسين دانسته شده، ولي مطالعات دقيق‎تر لازم است.

http://forum.parsigold.com