رده سفالوپودا یا سر پایان (Cephalopoda)

  این رده تکامل یافته ترین رده شاخه نرمتنان و تنها رده شامل شناگرهای فعال با اعضای حسی و چشم های مخصوص هستند که منحصرا در محیط های دریایی زندگی می گرده اند. سرپایان دارای مهمترین فسیلهای مشخص از دونین تا پایان کرتاسه هستند.

این رده بطریق خاصی شناگرند و از نظر قسمتهای نرم بدن کاملترین نرمتنان می‌باشند. بدن آنها نسبت به یک صفحه متقارن بوده, دارای سر مشخصی است که بوسیله بازوان احاطه شده سر دارای چشمان بزرگی است که در برخی جهات از نظر ساختمانی خیلی شبیه به چشم مهره داران است. عضو شنوایی که خوب تکامل یافته در سر وجود دارد. دهان دارای رادولا و یک نیش شاخی منقار مانند است. آب از Mantle cavity بداخل قیف مانندی بنام Hyponome رانده شده و با سرعت از آن خارج می‌شود. حیوان می تواند در جهت عکس حرکت آب شنا کند. غالب سفالوپودهای عصر حاضر دارای کیسه مایعی شبیه به مرکب می باشند که در مواقع لزوم می توانند مایع آنرا خارج نمایند و در نتیجه اطراف خود را تیره نموده و به این ترتیب از دشمن خود فرار کنند. یک یا ۲ زوج برانش در Mantle Cavity وجود دارد و این رده براساس یک یا ۲ زوج بودن برانش به دو Subclass تقسیم می شود. از چهار برانشی ها امروزه فقط یک جنس بنام Nautilus زندگی می کند. در این جنس غشاء خارجی و از مخروطی که در یک سطح پیچیده،ساخته شده است. سفالوپودها دسته ای از نرمتنان هستند که خیلی قابل اهیمت می‌باشند. اولین فسیل آنها در کامبرین بالا دیده شده و در دوران اول و دوم خیلی فراوانند. در دوران دوم آمونیت ها با غشاهای جالب و تزئینات زیاد حداکثر فراوانی خود را دارند.

چون قسمت عمده جنسهای سفالوپودها از بین رفته اند و تعداد برانشهای آنها شناخته نشده, بنابراین تقسیم بندی فسیل شناسان بر خلاف جانور شناسان بر مبنای مشخصات غشاء صورت می گیرد.

مهمترین سفالوپودها آمونیت ها هستند که در رسوبات ژوراسیک میانی و بالایی حوضه رسوبی کپه داغ به فراوانی یافت می گردند. گسترش آمونیتهای ژوراسیک میانی بیشتر در بخشهای شرقی و جنوب شرقی حوضه کپه داغ است و در غرب حوضه کپه داغ بسیار محدود می شود. نواحی اطراف روستای سفید سنگ در حوالی فریمان در جنوب کوه شاهان و همچنین در کوههای مزدوران در غرب مشهد و در اطراف جاده خط لوله گاز, در نزدیکی میامی حوالی دهکده قربان دامنه کوههای بزنگان, از نواحی واجد فسیل آمونیت است.

ngdir.com