افراد موفق در ابتدا در چه مشاغلی کار کرده اند؟زمين شناسى پزشکى، شاخه اى شگفت انگيز از زمين شناسى
از جمله مسائلى که زمين شناسى به آن مى پردازد، مطالعه و کاوش پيرامون سنگها و مواد معدنى موجود در زمين است. برخى از عناصر شيميايى تشکيل دهنده اين سنگها در مقادير مشخص براى حفظ سلامتى موجودات زنده نقشى مهم و اساسى دارند و در مقادير بالا سمى و خطرناک محسوب مى شوند. فعاليتهاى آتشفشانى، زلزله ها، فرونشست زمين، هوازدگى، فرسايش، رسوب گذارى، وضعيت عمومى چينه ها و چرخه آب از جمله رويدادهاى زمين شناسى هستند که سلامت و بقاى موجودات زنده را تهديد مى کنند.
زمين شناسى پزشکى در حقيقت به مطالعه و بررسى اثرات ناشى از عوامل زمين شناسى بر روى سلامت محيط زيست، انسانها، حيوانات و گياهان مى پردازد. پزشکى، دامپزشکى، کشاورزى، زيست شناسى و زمين شناسى از جمله علومى هستند که ارتباطى تنگاتنگ با زمين شناسى پزشکى دارند. 
تصوير1. مطالعات و بررسى هاى زمين شناسى پزشکى
زمين شناسى پزشکى، على رغم اينکه يکى از علومى است که به تازگى مورد توجه مجامع علمى و دست اندرکاران قرار گرفته، پيشينه اى دوهزار ساله دارد. بقراط، پزشک يونان باستان در نوشته هايش به بيمارى هايى اشاره نموده که با مناطق جغرافيايى که انسانها در آن زندگى مى کرده اند ارتباط داشته اند. همچنين در سفرنامه مارکوپولو (1275) عنوان گرديده که اسبهايى را که او از اروپا به چين برده بود، همگى مردند و وى ناچار شد که از اسبهاى بومى منطقه استفاده نمايد. بعدها مشخص گرديد که علت مرگ اسبهاى مارکو بالا بودن ميزان سلنيوم در خاک مناطقى بوده که اسبهاى او در آنجا چرا مى کرده اند.
فرآيند هوازدگى يکى از عوامل تشديد کننده خطرات ناشى از آزادسازى عناصر به شمار مى آيد. طى اين فرآيند، سنگها خرد شده و به خاک تبديل مى شوند. گياهانى که در اين خاکها پرورش مى يابند به طور مستقيم، و انسانها و حيواناتى که از اين گياهان تغذيه مى کنند به طور غير مستقيم در معرض آثار سوء ناشى از فزونى و سميت اين عناصر قرار مى گيرند. آب آشاميدنى نيز طى چرخه هيدرولوژيکى از ميان خاکها و سنگها عبور نموده و عناصر را مى شويد و با خود همراه ميسازد. گرد و غبار و گازهايى که در هوا هستند منشاء زمين شناسى دارند. اين مواد طى استنشاق وارد بدن مى شوند. همچنين خاک ممکن است در پى برخى فعاليتهاى انسانى نيز آلوده و سمى شود. استفاده از کودهاى شيميايى و آفت کشها در کشاورزى، دفع غير بهداشتى فاضلاب ها و زباله هاى بيمارستانى، صنعتى و خانگى، فعالتهاى معدنکارى که در آنها اصول زيست محيطى و توسعه پايدار ناديده گرفته مى شود، از جمله آلودگى هايى هستند که منشاء انسانى ( آنتروپوژنيک) دارند. به عنوان نمونه در کشور تانزانيا زندگى بيش از نيم ميليون نفر از مردم به معادن طلاى منطقه وابسته است که به دنبال آن آلودگى هاى آرسنيک و جيوه ناشى از معدنکارى سبب شيوع بيمارى هاى پوستى، سرطان، ناراحتى هاى مغز و اعصاب و در گاهاً منجر به مرگ مى شود. با وجود بالا بودن ميزان آلودگى هاى با منشاء انسانى آلودگى هايى که منشاء طبيعى(ژئوژنيک)دارند نيز از اهميت ويژه اى برخوردارند.
تصوير 2. نوعى بيمارى پوستى ناشى از آرسنيک
تصوير 2. نوعى بيمارى پوستى ناشى از آرسنيک
اگرچه انسان در ايجاد چنين آلودگى هايى بى تقصير است ولى عوارض سوء ناشى از کمبود برخى عناصر ضرورى ( مثل سلنيوم، کلسيم، فلئور، ...) و يا فزونى بيش از اندازه برخى ديگر به ويژه عناصر کمياب سنگين ( مثلNi, V, Co, Cr, Cu, Ag, Zn, As, Hg, و ...) خواه نا خواه حيات و سلامت انسان را به شدت تهديد مى نمايد. بيمارى ژئوفاژيا (بلع عمدى خاک)، پوسيدگى دندانها وبدشکل شدن استخوانها، گواتر و بعضى از انواع بيمارى هاى قلبى از جمله بيمارى هايى هستند که به ترتيب در پى کمبود عناصرى نظير کلسيم، فلئور، يد و سلنيوم ايجاد مى شوند. اين در حالى است که تمرکز بيش از حد برخى از همين عناصر بيمارى هاى ديگرى را ايجاد مى نمايند. بالا بودن ميزان فلئور در بدن فلوروزيس ( خال خال شدن دندانها) را موجب شده و فزونى بيش از اندازه سلنيوم باعث ناقص الخلقه شدن بچه اردکهاى وحشى و مرگ ماهى ها، حشرات و ميکروارگانيسمها شده و به کبد، کليه و قلب انسان آسيبهاى جدى و جبران ناپذيرى را وارد مى سازد.
عناصر فلزى سنگين نيز در مقادير بالاتر از حد مجاز، آثار سوئى را بر روى بدن انسان به جاى مى گذارند. براى نمونه بالا بودن ميزان عناصرروى و کروم اختلالات گوارشى و بيمارى هاى کليوى را به دنبال دارند. فزونى بيش از حد عناصر جيوه و سرب، عوارض خطرناکى را بر روى سيستم عصبى و کليوى دارند. عنصر آرسنيک نيز در صورتى که بيش از حد مجاز در تماس با انسان قرار گيرد و يا به نحوى وارد بدن او شده و تجمع يابد، بيمارى هاى قانقاريا، کم خونى و کاهش گلبولهاى سفيد و بيمارى هاى تنفسى و پوستى را به همراه دارد.
تصوير 3. آب مرواريد ناشى از واناديوم
تصوير 3. آب مرواريد ناشى از واناديوم
کادميوم علاوه بر اينکه در کاهش محصول گياهانى مانند گندم مؤثر است، باعث سنگ کليه، برونشيت و کم خونى مى گردد. نيکل نيز عنصر فلزى سنگينى است که تنفس آن نيز خطرناک است. علاوه بر ايجاد سرطان، سبب اختلالات تنفسى و آلرژى نيز مى گردد. سختى بالاى آب نيز سنگ مثانه و کليه و بيمارى هاى قلبى را موجب مى شود. بالا بودن تمرکز عنصر واناديوم نيز بيمارى هاى چشمى، آب مرواريد، کم خونى، کاهش حافظه و ... را به دنبال خواهد داشت.
پژوهشهاى ژئوشيميايى که توسط سازمان زمين شناسى و اکتشافات معدنى کشور در استان کردستان انجام پذيرفته نشان مى دهد که تمرکز عناصرCo,V,Zn,Cr,Ni در برخى مناطق مورد مطالعه بالاتر از حدمجاز بوده و بيمارى هاى شايع در منطقه و وضعيت ليتولوژيکى و معدنى منطقه نيز اين امر را تأييد مى نمايد. گفتنى است تحقيقات در اين زمينه ادامه دارد.
ليلا مهرپرتو، کارشناس گروه زمين شناسى زيست محيطى
سازمان زمين شناسى و اکتشافات معدنى کشور
Lmehrparto@yahoo.comمراجع
1. Selinus. Olle . 2004.” Medical geology an exciting new frontier for Geoscience “. International Medical Geology Association(IMGA)
2. Wallingford. 2004.” Arsenic in groundwater “ . earthwise. BGS.
3. O.SELINUS. 2002.” Medical geology: Method, Theory and Practice “. Geological survey os Sweden.
4. اسماعيلى سارى ،عباس؛ 1381 ؛“آلاينده ها، بهداشت و استاندارد در محيط زيست” ؛ انتشارات نقش مهر.
5. مهرپرتو، ليلا. لويزه، فرشاد1382 ؛“منابع آلاينده هاى فلزات سنگين چشمه هاى آب شرب استان کردستان” ؛ دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال.
منبع:وبگاه زمین شناسان
چرا آب دریاچه ارومیه سرخ شد؟ 